پریسا علایی، فیزیوتراپیست، در این مقاله به بررسی عوارض سرطان معده و نقش فیزیوتراپی در بازتوانی بیماران پس از درمان می‌پردازد. چگونه می‌توان با تمرینات ساده به بهبودی کمک کرد؟
سرطان معده: یک چالش شایع در ایران
سرطان معده (Gastric Cancer) یکی از شایع‌ترین سرطان‌ها در ایران است:
- آمار جهانی: سالانه حدود ۱ میلیون نفر در جهان بر اثر سرطان معده جان خود را از دست می‌دهند.
- شیوع در ایران: این سرطان، شایع‌ترین سرطان در مردان ایرانی و مهم‌ترین عامل مرگ ناشی از سرطان در ایران است.
- مناطق پرخطر: سرطان معده در کشورهای جهان سوم، خط ساحلی دریای خزر، چین و آسیای شرقی شیوع بیشتری دارد.
- عوامل خطر:
- سابقه‌ی عفونت هلیکوباکتر پیلوری
- زمینه‌ی ژنتیکی (به‌ویژه در افراد جوان و میانسال)
- سن بالا و جنسیت (بیشتر در مردان میانسال و مسن)
درمان سرطان معده معمولاً شامل جراحی، شیمی‌درمانی و رادیوتراپی است که هر یک عوارض خاص خود را دارند.
عوارض پس از جراحی سرطان معده
جراحی سرطان معده می‌تواند عوارض متعددی ایجاد کند:
- مشکلات تنفسی (شایع‌ترین عارضه)
- خستگی، ضعف و بی‌حالی
- ضعف عضلانی (به‌ویژه عضلات تنفسی و شکمی)
- افسردگی
- مشکلات تغذیه‌ای و بلع
- لنف‌ادم (تجمع مایع لنفی به دلیل برداشتن غدد لنفاوی)
اهداف فیزیوتراپی در بازتوانی بیماران
فیزیوتراپی نقش مهمی در بهبود کیفیت زندگی بیماران پس از درمان سرطان معده دارد:
- کاهش عوارض بیماری و درمان‌ها
- جلوگیری از عوارض بستری (مثل بی‌حرکتی)
- حفظ استقلال بیمار
- کاهش درد
- بهبود تحرک و توان جسمانی
نقش فیزیوتراپیست قبل از جراحی
فیزیوتراپیست پیش از جراحی، بیمار را برای عمل آماده می‌کند:
- بررسی وضعیت تنفسی و قدرت عضلات تنفسی و شکمی
- آماده‌سازی سیستم قلبی-عروقی و تنفسی برای بیهوشی طولانی
- ارزیابی وضعیت حرکتی و عملکردی بیمار
فیزیوتراپی پس از جراحی: برنامه‌ی روزانه
روز اول پس از جراحی:
- بررسی وضعیت تنفسی بیمار
- آموزش تنفس کاربردی و سرفه‌ی مؤثر برای تخلیه‌ی ترشحات ریوی
- انجام تمرینات اندام تحتانی (مثل پمپ مچ پا) برای جلوگیری از ترومبوز و آمبولی
روز دوم پس از جراحی:
- کمک به بیمار برای نشستن لبه‌ی تخت
- تشویق بیمار به خروج از تخت در زمان‌های مختلف برای جلوگیری از بی‌حرکتی ناشی از درد و خستگی
روز سوم و پس از آن:
- ادامه‌ی تمرینات تنفسی و حرکتی با فواصل منظم
- در مراحل بعدی، انجام ورزش‌های مقاومتی با توجه به شرایط بیمار
مدیریت عوارض تنفسی با فیزیوتراپی
مشکلات تنفسی، شایع‌ترین عارضه‌ی پس از جراحی سرطان معده هستند:
- علل مشکلات تنفسی:
- افزایش تعداد و کاهش عمق تنفس (به دلیل ترس و اضطراب)
- کاهش تنفس عمیق (به دلیل بیهوشی، داروها و برش شکمی)
- کاهش انبساط ریه (به دلیل ضعف، نفخ شکم و بی‌میلی به تنفس عمیق)
راهکارهای فیزیوتراپی:
- آموزش تنفس عمیق و سرفه‌ی مؤثر:
- بیمار باید زانوها را خم کند و محل برش را با دست یا بالشت محکم نگه دارد تا فشار روی عضلات شکمی کاهش یابد.
- استفاده از دستگاه اسپیرومتر برای بهبود الگوی تنفسی
فواید اسپیرومتر:
- بهبود تهویه‌ی ریه‌ها
- پیشگیری از آتلکتازی (فروپاشی ریه) و تجمع ترشحات
- کمک به تنفس عمیق و مؤثر
- تقویت عضلات تنفسی
- افزایش اکسیژن‌رسانی به آلوئول‌ها
- تحرک دیواره‌ی قفسه‌ی سینه
- تشویق بیمار به تنفس صحیح
روش استفاده از اسپیرومتر:
- روی تخت بنشینید و به پشت تکیه دهید.
- لوله‌ی خرطومی را به دستگاه وصل کنید و نشانگر را روی عدد تجویز‌شده تنظیم کنید.
- پس از بازدم عمیق، لوله را در دهان قرار دهید و نفس عمیق بکشید تا توپ زرد (سرعت دم) و پیستون سفید (حجم هوا) حرکت کنند.
- چند ثانیه نفس را نگه دارید، سپس به‌آرامی بازدم کنید.
- این تمرین را ۵ تا ۱۰ بار در ساعت تکرار کنید.
برنامه‌ی استفاده از اسپیرومتر:
- روز قبل از عمل: تمرین مستمر برای یادگیری
- روز اول و دوم: هر ۲ ساعت (تا ۱۰ بار)
- روز سوم: هر ۱ تا ۲ ساعت
- روز چهارم به بعد: هر ۴ ساعت
تقویت عضلات تنفسی و شکمی
جراحی سرطان معده، به‌ویژه برش در ناحیه‌ی دیافراگم، باعث ضعف عضلات تنفسی و شکمی می‌شود.
تمرین پیشنهادی برای تقویت دیافراگم:
- به پشت دراز بکشید، زانوها را خم کنید و بالشتی زیر زانو قرار دهید.
- یک دست را روی قفسه‌ی سینه و دست دیگر را زیر دنده‌ها بگذارید.
- با بینی نفس عمیق بکشید تا شکم بالا بیاید (دست روی قفسه‌ی سینه ثابت بماند).
- با بازدم، عضلات شکم را سفت کنید و هوا را با لب‌های غنچه‌ای خارج کنید.
- این تمرین را ابتدا در حالت خوابیده و سپس نشسته انجام دهید.
کاهش خستگی و بی‌حالی
خستگی و ضعف از عوارض شایع پس از جراحی هستند و می‌توانند منجر به بی‌حرکتی و عوارض بیشتر شوند. فیزیوتراپیست با تمرینات زیر به بیمار کمک می‌کند:
- کاهش خستگی و بی‌حالی
- تقویت سیستم ایمنی
- جلوگیری از آتروفی و کوتاهی عضلانی
- تشویق به تحرک و انجام کارهای شخصی
تمرینات پیشنهادی:
- پمپ مچ پا (Ankle Pump): در حالت خوابیده، مچ پا را به سمت بالا و پایین حرکت دهید. این تمرین بازگشت خون به قلب را بهبود می‌بخشد و از ترومبوز و آمبولی جلوگیری می‌کند.
- حرکات فعال کمکی: برای جلوگیری از بی‌حرکتی و کاهش خستگی
- ورزش‌های مقاومتی: در مراحل بعدی، با توجه به شرایط بیمار
لنف‌ادم و نقش لنفاتیک‌تراپی
در جراحی سرطان معده، غدد لنفاوی اغلب برداشته می‌شوند که منجر به لنف‌ادم (تجمع مایع لنفی) می‌شود. فیزیوتراپیست با درناژ لنف و تمرینات تخلیه، به کاهش ورم کمک می‌کند.
نتیجه‌گیری: بازگشت به زندگی با فیزیوتراپی
فیزیوتراپی با مدیریت عوارض تنفسی، تقویت عضلات، کاهش خستگی و تخلیه‌ی لنف، به بیماران کمک می‌کند تا پس از جراحی سرطان معده به زندگی عادی بازگردند. همچنین، تمرینات اصلاحی از مشکلاتی مثل کیفوز (قوز پشتی) و اسکولیوز (انحراف ستون فقرات) جلوگیری می‌کند.
منبع و نویسنده
نویسنده: پریسا علایی، فیزیوتراپیست
این مقاله در مجله دانستنیهای سرطان، سال بیستم، شماره ۳۶ و ۳۷ (بهار و تابستان ۱۳۹۸ / ۲۰۱۹) منتشر شده است.
