رژیم غذایی مناسب در طول درمان سرطان نقش کلیدی در تسریع بهبودی و حفظ توان جسمی دارد. انجمن امداد به بیماران سرطانی ایران کتابی با عنوان تغذیه مناسب برای بیماران سرطانی منتشر کرده که از تجربیات واقعی بیماران، پزشکان، پرستاران و کارشناسان تغذیه جمع‌آوری شده است. در ادامه، بخشی از این کتاب درباره‌ی مدیریت عوارض تغذیه‌ای شیمی‌درمانی ارائه می‌شود.
تغییر در مزه و بوی غذاها
شیمی‌درمانی، پرتودرمانی یا خود سرطان ممکن است حس چشایی و بویایی را تغییر دهد:
- علل:
- درمان‌های ضد سرطان (شیمی‌درمانی، پرتودرمانی)
- مشکلات دندانی
- خود بیماری سرطان
- علائم:
- تلخ یا بدمزه شدن غذاها (به‌ویژه گوشت و غذاهای پُرپروتئین)
- مدت زمان:
- معمولاً پس از پایان درمان برطرف می‌شود.
- راهکارها:
- غذاهایی را انتخاب کنید که با ذائقه‌ی جدیدتان سازگار است.
- به جای گوشت قرمز (مثل گاو)، از منابع پروتئینی کم‌بو (مرغ، بوقلمون، ماهی، تخم‌مرغ، لبنیات) استفاده کنید.
- گوشت، مرغ یا ماهی را در مخلوطی از ماست با آب‌لیمو، آب‌میوه یا رب ترش‌وشیرین بخوابانید تا مزه‌ی بهتری پیدا کند.
- از ادویه‌های ملایم (مثل ریحان، پونه کوهی، رزماری) برای طعم‌دار کردن غذا استفاده کنید.
- غذاهای ترش (مثل پرتقال، لیموناد، آبنبات لیمویی) مصرف کنید تا مزه‌ی غذا بهتر شود (در صورت زخم دهان یا حلق، از این غذاها پرهیز کنید).
- برای کاهش بوی غذا:
- غذا را در دمای اتاق سرو کنید.
- هنگام پخت، درب ظرف را ببندید و تهویه‌ی آشپزخانه را روشن کنید.
- از گوشت نمک‌زده، ژامبون یا ادویه‌های سبزیجات استفاده کنید.
- برای مشکلات دندانی، به دندانپزشک مراجعه کنید.
- از پزشک یا دندانپزشک درباره‌ی دهان‌شویه‌ها و مراقبت‌های دهانی سوال کنید.
تهوع
تهوع (با یا بدون استفراغ) از عوارض شایع درمان‌های ضد سرطان است:
- علل:
- شیمی‌درمانی، پرتودرمانی، جراحی، درمان بیولوژیک
- خود بیماری یا عوامل غیرمرتبط (مثل استرس)
- زمان بروز:
- برخی بلافاصله پس از درمان
- برخی ۲ تا ۳ روز بعد
- بسیاری هرگز تهوع را تجربه نمی‌کنند
- راهکارها:
- با پزشک درباره‌ی داروهای ضدتهوع مشورت کنید (اغلب در شروع شیمی‌درمانی برای پیشگیری تجویز می‌شوند).
- غذاهای آسان‌هضم مصرف کنید:
- نان برشته، ماست، شربت، سوپ گندم، برنج، جو
- سیب‌زمینی آب‌پز، ماکارونی
- مرغ بدون پوست (آب‌پز یا کبابی)
- کمپوت هلو، میوه‌ها و سبزیجات ملایم
- مایعات سبک، تکه‌های یخ، نوشیدنی‌های قندی
- از این غذاها پرهیز کنید:
- غذاهای خیلی شیرین (شکلات، کیک)
- غذاهای چرب، روغنی یا سوخته
- غذاهای داغ یا تند
- غذاهای پُرچاشنی
- لقمه‌های کوچک بردارید و آرام بجوید.
- قبل از گرسنگی غذا بخورید (گرسنگی تهوع را تشدید می‌کند).
- غذاهایی که آماده‌سازی آسانی دارند را انتخاب کنید.
- در محیط‌های بدون جریان هوا یا مرطوب غذا نخورید.
- غذا را خنک یا در دمای اتاق سرو کنید (غذاهای داغ تهوع را تشدید می‌کنند).
- هنگام غذا، مایعات کم بنوشید (برای جلوگیری از نفخ).
- مایعات را آرام و در طول روز مصرف کنید (از نی استفاده کنید).
- از خوردن غذاهای موردعلاقه در زمان تهوع پرهیز کنید (تا حس بدی به آن‌ها پیدا نکنید).
- پس از غذا استراحت کنید و تا ۱ ساعت فعالیت نکنید (فعالیت هضم را کند می‌کند).
- اگر صبح‌ها تهوع دارید، قبل از بلند شدن از رختخواب غذاهای خشک (مثل نان برشته، کلوچه) بخورید.
- لباس گشاد بپوشید.
- ۱ تا ۲ ساعت قبل از شیمی‌درمانی یا پرتودرمانی غذا نخورید.
- زمان و علت تهوع (مثل غذا، محیط) را شناسایی و به پزشک اطلاع دهید.
استفراغ
استفراغ ممکن است به دنبال تهوع یا عوامل دیگر رخ دهد:
- علل:
- درمان سرطان، غذاهای معطر، گاز معده یا روده، حرکت
- محیط‌های خاص (مثل بیمارستان)
- زمان بروز:
- برخی بلافاصله پس از درمان
- برخی چند روز بعد
- راهکارها:
- تا زمانی که استفراغ کنترل نشده، غذا یا مایعات مصرف نکنید.
- پس از کنترل استفراغ، مایعات سبک (مثل آب، آبگوشت) را به‌تدریج بنوشید:
- ابتدا هر ۱۰ دقیقه ۱ قاشق چای‌خوری
- سپس هر ۲۰ دقیقه ۱ قاشق غذاخوری
- در نهایت هر ۳۰ دقیقه ۲ قاشق غذاخوری
- پس از تحمل مایعات سبک، رژیم نرم یا مایعات کامل را شروع کنید:
- غذاهای نرم و کم‌حجم را به دفعات زیاد بخورید.
- اگر شیر هضم نمی‌شود، از رژیم نرم به جای مایعات پُرانرژی استفاده کنید.
- اگر استفراغ شدید یا بیش از ۲ روز طول کشید، با پزشک تماس بگیرید (داروهای ضدتهوع کمک می‌کنند).
اسهال
اسهال می‌تواند به دلایل مختلفی در طول درمان رخ دهد:
- علل:
- شیمی‌درمانی، پرتودرمانی شکم، عفونت، حساسیت غذایی، استرس
- عوارض:
- کاهش جذب ویتامین‌ها، املاح و آب
- کم‌آبی بدن
- راهکارها:
- مایعات زیاد بنوشید تا کم‌آبی جبران شود.
- وعده‌های غذایی را بیشتر کنید (بیش از ۳ وعده).
- غذاها و مایعات پُرسدیم و پُرپتاسیم مصرف کنید (در اسهال دفع می‌شوند):
- سدیم: آبگوشت، آبگوشت بدون چربی
- پتاسیم: موز، هلو، زردآلو، سیب‌زمینی پخته یا پوره
- نوشیدنی‌های ورزشی (حاوی سدیم، پتاسیم و کربوهیدرات)
- غذاهای مفید:
- ماست، پنیر دلمه، سیب‌زمینی
- ماکارونی، برنج، آرد گندم
- تخم‌مرغ پخته، کره بادام‌زمینی
- نان سفید، کمپوت میوه، سبزیجات پخته
- مرغ، بوقلمون یا گوشت لخم (آب‌پز یا کبابی)
- از این غذاها پرهیز کنید:
- غذاهای چرب یا سرخ‌شده
- سبزیجات خام، میوه‌های پوست‌نکنده، سبزیجات پُرفیبر (کلم، ذرت، لوبیا، کلم‌پیچ، نخودفرنگی، گل‌کلم)
- غذاها و نوشیدنی‌ها را در دمای اتاق مصرف کنید (خیلی گرم یا سرد نباشند).
- از کافئین (قهوه، برخی لیمونادها، شکلات) پرهیز کنید.
- اگر اسهال ناگهانی و شدید است، تا ۱۲ تا ۱۴ ساعت چیزی نخورید، اما مایعات سبک بنوشید.
- مصرف شیر و لبنیات را محدود کنید (لاکتوز ممکن است اسهال را تشدید کند).
- اگر اسهال شدید یا بیش از ۲ روز طول کشید، با پزشک تماس بگیرید.
یبوست
برخی عوامل در طول درمان می‌توانند باعث یبوست شوند:
- علل:
- داروهای ضد سرطان، داروهای مسکن
- رژیم غذایی کم‌مایعات یا کم‌فیبر
- استراحت طولانی
- راهکارها:
- روزانه حداقل ۸ لیوان مایعات بنوشید (یا ۱۵ سی‌سی به ازای هر پوند وزن بدن).
- ۳۰ دقیقه قبل از زمان معمول دفع، آب گرم بنوشید.
- فیبر رژیم غذایی را افزایش دهید (با نظر پزشک، چون برخی سرطان‌ها رژیم پُرفیبر را تحمل نمی‌کنند):
- نان، غلات، برشتوک
- میوه‌های خشک، سبوس گندم
- میوه و سبزیجات تازه، نخودفرنگی، لوبیا
- پوست سیب‌زمینی
- روزانه ورزش کنید (با مشورت پزشک یا فیزیوتراپیست).
- اگر یبوست ادامه یافت، با پزشک برای دریافت دارو مشورت کنید (از مصرف خودسرانه‌ی ملین‌ها خودداری کنید).
عدم تحمل لاکتوز
عدم تحمل لاکتوز در برخی بیماران پس از درمان ایجاد می‌شود:
- علل:
- شیمی‌درمانی، پرتودرمانی معده یا روده
- آنتی‌بیوتیک‌ها
- علائم:
- نفخ، درد شکم، اسهال
- مدت زمان:
- گاهی چند هفته تا چند ماه پس از درمان
- در برخی موارد دائمی
- راهکارها:
- با نظر پزشک، رژیم کم‌لاکتوز را دنبال کنید.
- مصرف شیر، پنیر، بستنی و غذاهای حاوی شیر (مثل پودینگ) را محدود کنید.
خستگی و افسردگی
خستگی و افسردگی از عوارض شایع درمان‌های ضد سرطان هستند:
- علل:
- غذا نخوردن، کم‌فعالیتی، کم‌خونی، افسردگی، کمبود خواب، عوارض داروها
- تأثیر:
- کاهش تمایل به غذا خوردن، خرید و آماده‌سازی غذا
- راهکارها:
- درباره‌ی احساسات و ترس‌هایتان با دیگران صحبت کنید.
- با پزشک درباره‌ی عوارض درمان و راه‌های مقابله مشورت کنید.
- استراحت کافی داشته باشید:
- استراحت‌های کوتاه در طول روز (به جای خواب طولانی)
- فعالیت‌های روزانه را کوتاه و سبک کنید.
- هنگام استراحت، کتاب بخوانید یا فیلم تماشا کنید.
- ورزش یا پیاده‌روی کوتاه انجام دهید.
- از مصرف غذاهای موردعلاقه در زمان خستگی شدید پرهیز کنید (تا حس بدی به آن‌ها پیدا نکنید).
پیشگیری از بیماری‌های ناشی از عدم تحمل غذایی
درمان‌های ضد سرطان سیستم ایمنی را تضعیف می‌کنند و خطر عفونت را افزایش می‌دهند:
- راهکارها:
- میوه‌ها و سبزیجات را کامل بشویید (میوه‌هایی مثل تمشک که شستشوی کامل ندارند را نخورید).
- پوست میوه‌ها (مثل لیمو) را قبل از برش تمیز کنید.
- دست‌ها و وسایل آشپزی (چاقو، تخته برش) را قبل و بعد از آماده‌سازی غذا بشویید (به‌ویژه پس از تماس با گوشت خام).
- گوشت پخته را در یخچال نگه دارید (نه روی قفسه‌ی آشپزخانه).
- گوشت و تخم‌مرغ را کامل بپزید.
- از صدف خام، آب‌میوه، شیر و پنیر غیرپاستوریزه پرهیز کنید.
رژیم‌های خاص در شرایط ویژه
در برخی موارد، رژیم‌های خاصی توصیه می‌شود:
- رژیم نرم (برای زخم دهان، حلق، مری یا معده)
- رژیم کم‌لاکتوز (در صورت عدم تحمل لاکتوز)
- رژیم مایعات سبک یا کم‌فیبر
هشدار: برخی رژیم‌ها برای مدت طولانی مناسب نیستند (مواد مغذی کافی نمی‌رسانند). با پزشک مشورت کنید، به‌ویژه اگر بیماری‌های زمینه‌ای (دیابت، بیماری قلبی یا کلیوی) دارید.
نقش ویتامین‌ها و مکمل‌ها
بسیاری از بیماران درباره‌ی فواید ویتامین‌ها و مکمل‌ها سوال دارند:
- واقعیت:
- تغذیه‌ی خوب به تحمل بهتر درمان کمک می‌کند.
- اما شواهد علمی نشان نمی‌دهد که مکمل‌ها یا گیاهان دارویی سرطان را درمان یا متوقف کنند.
- توصیه‌ی NCI (انستیتو ملی سرطان):
- به رژیم غذایی سالم و سنتی منطقه‌ی خود پایبند باشید.
- قبل از مصرف مکمل‌ها با پزشک یا داروساز مشورت کنید (مصرف بیش از حد برخی ویتامین‌ها می‌تواند مضر باشد یا اثر درمان را کاهش دهد).
درمان‌های تکمیلی (آلترناتیو)
درمان‌های تکمیلی ممکن است همراه با درمان استاندارد یا به‌جای آن استفاده شوند:
- وضعیت:
- برخی از این روش‌ها هنوز به‌طور کامل مطالعه نشده‌اند.
- برخی دیگر مضر شناخته شده‌اند و فایده‌ای ندارند.
- توصیه‌ی NCI:
- درمان را با نظر پزشک دنبال کنید.
- درمان‌های غیرمرسوم ممکن است زمان طلایی درمان را از دست بدهند و شانس بهبودی را کاهش دهند.
- برای اطلاعات بیشتر، با مراکز سلامتی تماس بگیرید.
نکات برای مراقبین بیماران
مراقبین می‌توانند نقش مهمی در حمایت از بیمار داشته باشند:
- تغییرات روزانه‌ی حس چشایی بیمار را درک کنید (ممکن است یک روز غذایی را تحمل نکند و روز بعد بتواند بخورد).
- غذا و تنقلات را آماده نگه دارید:
- یک غذای سبک (مثل پودینگ سیب) کنار تخت بیمار بگذارید.
- هویج قاچ‌شده را در یخچال قرار دهید.
- همیشه غذا و تنقلات در دسترس بیمار باشد.
- در روزهای سخت (که بیمار نمی‌تواند غذا بخورد)، او را به مصرف مایعات تشویق کنید.
- با بیمار درباره‌ی نیازهایش صحبت کنید و او را حمایت کنید (بدون سخت‌گیری).
- از اصرار به خوردن پرهیز کنید؛ تشویق ملایم کافی است.
پس از پایان درمان
اکثر عوارض گوارشی پس از پایان درمان برطرف می‌شوند:
- بهبود:
- تمایل به غذا خوردن بازمی‌گردد.
- اگر عوارض (مثل کاهش وزن) دائمی شد، با پزشک مشورت کنید.
- توصیه‌های تغذیه‌ای:
- تنوع غذایی داشته باشید.
- میوه و سبزیجات (خام یا پخته) و آب‌میوه مصرف کنید (منبع ویتامین، املاح و فیبر).
- نان و غلات (مثل نان گندم، جو، برنج دودی) بخورید (منبع کربوهیدرات و فیبر).
- چربی، نمک، شکر و غذاهای دودی را محدود کنید.
- لبنیات کم‌چرب و گوشت لخم (مرغ بدون پوست، گوشت گوساله) مصرف کنید.
- از روش‌های پخت کم‌روغن (آب‌پز، بخارپز، کبابی) استفاده کنید.
- موارد خاص:
- برخی بیماران (مثل کسانی که بخشی از معده یا روده‌شان برداشته شده) نیاز به رژیم غذایی خاص دارند.
نتیجه‌گیری: تغذیه، همراه قدرتمند درمان سرطان
تغذیه‌ی مناسب در طول شیمی‌درمانی می‌تواند عوارض گوارشی را کاهش دهد، بهبودی را تسریع کند و توان جسمی را حفظ کند. با رعایت نکات تغذیه‌ای و مشورت با پزشک، می‌توانید کیفیت زندگی خود را بهبود ببخشید.
منبع
این مقاله برگرفته از کتاب تغذیه مناسب برای بیماران سرطانی، منتشرشده توسط انجمن امداد به بیماران سرطانی ایران است.
