رازداری سرطان؟ بله یا خیر؟

واژه سرطان در فرهنگ ایرانی، معانی گزاف و مهیبی پیدا کرده است. عموم مردم چنان از سرطان واهمه دارند که هر درد و بلای دیگری را بر آن ترجیح می دهند. سرطان هراسی در جامعه ما سابقه ای به قدمت علم نوین پزشکی دارد. هرچند در گذشته این بیماری را از فرد مبتلا مخفی میک‌ردند، اما امروزه در اخلاق پزشکی مخفی ک‌ردن بیماری از فرد مبتلا مذموم دانسته و تاکید می شود پیش از هرکس، بیمار باید متوجه ابتلا به سرطانش شود. حتی مسوولیت گفتن این «خبر بد» به سایر اطرافیان (به اقتضای اصل رازداری) به دوش خود بیمار گذاشته می شود. اخلاق پزشکی در جهان جدید بیش از آنچه در بادی امر تصور می شود، با پیشگیری، درمان و تسکین سرطان پیوند خورده چنانک‌ه سرطان بیش از آنکه یک بیماری جسمی باشد اتفاقی اجتماعی-روانی است. با همین نگاه، چند ملاحظه رفتاری و اخلاقی در باب سرطان قاب تامل است.


١- حواسمان باشد که سرطان پایان راه نیست. ٤٠درصد مبتلایان به سرطان به ساحل سلامت می نشینند و بهبود می یابند. از این رو با ابتلا به سرطان افسار روزگار را رها نکنیم و خود را نبازیم. حتی اگر سرطانی سخت، ما یا اطرافیانمان را در برگرفته است، بدانیم که در قبال روزهای مانده، مسوولیم.
٢- به بیمار مبتلا به سرطان نگوییم بیمار سرطانی. سرطان جزو کوچکی از وجود اوست.
٣- به مبتلایان سرطان ترحم نکنیم. این بیماران از آنچه فکر میک‌نیم پس از بیماری باهوشتر می شوند و تمایز احترام و ترحم را به دقت درمی یابند. ترحم، مسوولیت پذیری بیمار در قبال خودش را میستاند و او را آزرده و گاه وابسته میک‌ند. بیمار مبتلا به سرطان با احترام، تسکین می یابد نه با ترحم.
٤- سخت مراقب باشیم برای درمانی که نتیجه اش معلوم نیست، چوب حراج به خانمان خود نزنیم و کفگیر خانواده مان را به ته دیگ سرطان نرسانیم. این مهم، وظیفه اخلاقی سیاستگذاران سلامت و پزشکان است که درمان سنگین و گران را جز در موارد مشخص و علمی توصیه و تجویز نکنند.
٥- به نگاه تازه ای که سرطان برایمان به ارمغان می آورد، دقت کنیم. سرطان ژرف اندیشتر و مهربان ترمان میک‌ند و دریچه جدیدی به جهان به رویمان می گشاید. بیمارانی را میشناختم که سالگرد سرطان گرفتنشان را جشن می گرفتند چرا که معتقد بودند پس از بیماری، معنای زندگی را دریافته و مزه آن را چشیده اند!
٦- اگر مدیر یا سیاستگذار یا مسوول کارخانه یا هر بخش از صنعت هستیم، وظیفه اخلاقیمان در قبال سلامت مردم را بدانیم و در قالب کدهای اخلاقی برای محیط درونی و بیرونی سازمانمان اعلام کنیم. فقدان کدهای اخلاقی به بی عملی اخلاقی می انجامد. گاهی این بی عملی اخلاقی چنان میک‌ند که آلودگی هوا را در قبال منفعت صنعتی مان به هیچ می انگاریم.
٧- از ترس اینکه «مبادا چیزی توش دربیاد» از غربالگری و چکاپ و آزمایش نگریزیم. ما در برابر تن و جانمان و نیز اطرافیانمان مسوولیت داریم و اخلاقی نیست که جسممان را با بی ملاحظگی تاراج کنیم.
٨- ژنتیک در ابتلا به سرطان نقشی اساسی دارد و با شیوه زندگی مناسب و پیشگیری، می توان از بسیاری سرطانها جلوگیری کرد، اما اگر به هردلیل خود یا اطرافیانمان گرفتار سرطان شدیم، باید از سرزنش و علتیابی های بی دلیل بپرهیزیم. علت ابتلا به بیماریها پیچیده است و با قضاوتهای عامیانه جور
در نمی آید.
٩- ما انسانها دشواری وظیفه ایم. زندگی و مرگ، سلامت و بیماری، داشتن و از دست دادن، غم و شادی دوساقه از درخت زندگی اند. از خویشتن نگریزیم و مسوولیتمان را بپذیریم. قدر حال را بدانیم و درنگ کنیم؛ طعم گس جهان با طعم وقت، گوارا می شود!
١٠- شنیدن و گفتن خبر بد، مستلزم مهارتهایی فراتر از تکنیک های علم پزشکی است. شنیدن و گفتن خبر سرطان (که خبر بد نامیده می شود)، محتاج مهارتهای وجودی و اصیل در شنیدن و گفتن است. قرار نیست خبر بد را بپوشانیم و با دروغمان، رضایت بیمار را جلب کنیم. صداقت بر مصلحت مقدم است چرا که آفتاب صداقت از پس ابر مصلحت خواهد تابید.
١١- این پیشفرض که بسیاری از بیماران با شنیدن خبری بد، همچون ابتلا به سرطان، ممکن است از فرط تشویش و اضطراب قالب تهی کنند، درست نیست. مطالعات و گزارشهای آماری نشان نمی دهد کسی پس از شنیدن خبر بد، سکته کرده یا درگذشته باشد. اگر هم طبیبی، شاهد نقضی بر این مدعا داشته باشد، دلیلی بر نگفتن خبر بد به بیمار نیست، بلکه نشان می دهد گروه اندکی از بیماران ظرفیت روانی پذیرش خبر بد را ندارند.
١٢- هنگام گفتن خبر بد باید به بیمار توجه داشته باشیم. بیماران نسبت به استفاده پزشکان از تلفن همراه یا رایانه های دستی حساسند و با این اوضاع احساس می ک‌نند که جدی گرفته نشده اند.
١٣- مهارتهای زبان بدن، چه در زمان گفتن خبر بد توسط پزشکان و چه بعد از آن توسط نزدیکان، بیش از آنچه فکر می ک‌نیم، به کار می آید. توصیه شده است در محیطی آرام و به دور از مراجعات مکرر سایرین، روبه روی بیمار و همسطح او بنشینیم و با او تماس چشمی برقرار کنیم. الگوهای حمایتگرانه در زبان بدن، همچون نگاه دقیق و استفاده مناسب از دستها در پذیرش بهتر بیمار موثر است. برخی معتقدند دستهای به هم پیوسته یا خیمه ساختن از هر دودست، حسی همدلانه را القا می ک‌ند.
١٤- همدردی به کار بیمار نمی آید. او پیش از هم هچیز محتاج حمایت علمی ماست و پس از آن «همدلی» ما را طلب می ک‌ند. همدردی از طرف پزشک، غیرواقعی می نماید و تلقی اصیلی برای بیمار ایجاد نمیک‌ند.
١٥- خبر بد را باید به تدریج و قطره چکانی به بیمار بدهیم. به تعبیر دیگر خبر بد را بشکنیم و سپس بگوییم. البته این به معنای زجرکش ک‌ردن بیمار نیست. هنگام شنیدن خبر بد سوالاتی به پهنای یک زندگی در ذهن و ضمیر بیمار ایجاد می شود. هنر پزشک آن است که سوالات بیمار را هدایت کند تا او درگیر وسواس در بیماری یا حواشی آزار دهنده نشود.
١٦- فرق است میان آنکه خبر بد را در عین همدلی، مقتدرانه به بیمار می دهد با کسی که خبر بد را با عجز و گریه و لابه می دهد. نگاه نخستین که از مقومات و مقدمات پدیدارشناسی است، در این مجال، بسیار مهم است. فرق است میان آنکه نگاه نخستینش در مواجهه با سرطان، شور مبارزه است با آنکه خود را از پیش باخته می پندارد. گفتن خبر بد به طریقی مقتدرانه بسی بیش از آنکه در بادی امر به نظر می رسد، به استحکام روانی بیمار مدد می رساند.
١٧- خبر بد را به خود بیمار بدهیم نه به اطرافیان او! بزر گترین مشکل بیماران مبتلا به سرطان و بیماری های مشابه، بحران اعتماد است. گفتن خبر بد به اطرافیان پیش از اطلاع خود بیمار، به طرزی ناخواسته این امر را برای بیمار تداعی میک‌ند؛ همیشه چیزهایی وجود دارد که به او گفته نشده و او نمی داند. حتی توصیه می شود وظیفه گفتن خبر بیماری به اطرافیان را به دوش خود بیمار بگذاریم. وقتی بیمار در جایگاه گوینده خبر بد به اطرافیانش قرار می گیرد، برخلاف تصور، استحکام وجودی بیشتری پیدا میک‌ند.
١٨- پس از شنیدن خبر بد بیماری، اگر بیمار تمایل داشت که سخن بگوید و حتی مباحثی غیر پزشکی را مطرح کند، به او مجال دهیم. سعی نکنیم متکلم وحده باشیم و بیمار را بمباران کلامی کنیم. اتفاقا توصیه می شود در برابر شکایت بیمار از زندگی، انکار بیماری، پرخاشگری یا اظهار ناتوانی او، شنونده ای ساکت باشیم و سوالات او را هدایت کنیم. قرار نیست در مطب یا بیمارستان بحثی فلسفی با او راه بیندازیم یا او را مجاب کنیم که مثلا «زندگی همین است .»
١٩- لحظه ای که بیمار خبر بد را می شنود، هرگز فراموش نمی شود. احترام یا ترحمی که در این لحظه ابراز می ک‌نیم، بر تمامی دوران بیماری سایه می افکند. حواسمان باشد حتی اگر حس ترحم به ما دست داد آن را ابراز نکنیم. بلکه در گفتن خبر بد از مسیر احترام به بیراهه ترحم نرویم. احترام، مرهمی درونی بر درد بیماری است.
٢٠- برای آرام ک‌ردن بیمار، هرگز به او دروغ نگوییم. امید واهی، آزاردهنده تر از مهابت بیماری است. دسترسی به اطلاعات در روزگار جدید چنان است که هرکس با جست و جویی اینترنتی می تواند آنچه از حقیقت بیماری پنهان شده است را دریابد و بفهمد. حقیقت گویی طبیبانه، شرط لازم برای کنارآمدن با بیماری است. «اریش فروم » معتقد بود آدمیان مسوولیت گریزند و ترجیح می دهند مسوولیت های سخت و ناخوشایند خود را در سر پیچ زندگی به دیگران واگذار کنند. «میشل فوکو »، در مباحث جامعه شناسی سلامت و بیماری، قرون وسطی را با وجود رویکرد غیراخلاقی و پدرسالارانه به بیمار، از این حیث که بار روانی بیماری بر دوش بیمار گذاشته نمی شود و جهدی در مسیر بصیرت افزایی او صورت نمی گیرد، نسبت به جهان جدید، آرامش بخش تر و تسکین آفرین می دانست، اما برخلاف این مدعا به نظر می رسد گزیر و گریزی از نهادن بار گران بیماری بر دوش بیمار در جهان جدید نیست. جست و جوگری معنا برای زندگی مستلزم دانستن حقیقت است، هرگز نباید حقیقت را در پای درد و رنج چنین بیماری قربانی کرد.
٢١- روزمرگی پس از مطلع شدن از سرطان کم رنگ می شود و انگار هرلحظه از زندگی تازه و یکه است. بیمار در عین حال که در دوراهه امید و ناامیدی قرار دارد، روزگارش نوبه نو می شود چنان که احساس می ک‌ند واجد احوالاتی شده که پیشتر سابقه نداشته و تجربه نکرده است. این تجربه در برخی بیماران چنان خوشایند است که سالگرد ابتلا به سرطان را جشن می گیرند و این اتفاق را عامل یافتن چشمی متفاوت در نظر به عالم می دانند. این مهم، برای همگان دست نمی دهد ولی می توان بیش یا کم بیماران را به سمت آن هدایت کرد. نگارش اتوبیوگرافی یا خودنوشت و مقایسه احوال پس و پیش از سرطان توسط خود بیمار توصیه ای است که جامعه شناسان مرگ کرده اند. نوشتن، ذهن و ضمیر بیمار را مرتب میک‌ند و تا حدی از ابهام و ایهام و سرگشتگی در خیال می رهاند. بسیاری از بیماران جهان معنوی و معنای زندگیشان را با همین نوشتن احیا میک‌نند.
٢٢- پیش از ابتلا به سرطان و در احوال سلامت، مرگ اندیش باشیم و خیال نکنیم یاد مرگ، زندگی مان را مختل میک‌ند. برعکس، مرگ اندیشی، هیبت سختیهای روزگار را می شکند و ما را برای مواجهه های آرام و معقول با مصایب آماده میک‌ند.
٢٣- چه بیمار بر ساحل سلامت بنشیند و چه از این جهان درگذرد، حمایت روانی و معنوی از نزدیکان و عزیزانش بر دوش کادر درمانی است. سازوکار تحقق این مهم را فرابگیریم و از برخوردهای کلیشه ای حذر کنیم.
٢٤- روابط عاطفی و عاشقانه مبتلایان به سرطان با همسر و نزدیکان، گاهی در بحبوحه بیماری فراموش می شود. این بیماران، پیش از ابتلا و پس از ابتلا انسان هستند. با این تفاوت که پس از ابتلا حساستر و عاطفی تر می شوند. مریض شدن گاهی نگاه ابزار انگارانه را تقویت و احوالات وجودی آدمی را به فراموشی می سپارد.
٢٥- نزدیک به نیمی از سرطانها قابل پیشگیری اند. برخی از ژاپنیها بیش از ما اسیر سرطان می شوند. اما در همان مراحل اولیه آن را کشف و رفع میک‌نند. ما ایرانیها کمتر به دام سرطان می افتیم اما تا مراحل پایانی تعلل میک‌نیم تا جایی که در برابر اتفاق افتاده به چاره های آخرین می اندیشیم. خودمراقبتی علاج پیش از وقوع سرطان است.
٢٦- حرف هایی از این دست که مصرف قند و شیرینی موجب تقویت سلولهای سرطانی است، خرافات علمی است. بار گران سرطان را با خرافات سنگینتر نکنیم.
٢٧- سرطان مسری نیست. خیال ابتلا و سرایت سرطان میان نزدیکان، ناشی از سواد ناکافی و خرده معلومات است. آفت این تلقی، تاخیر در درمان و بدبینی به دیگران است.
٢٨- جای خالی وصیتنامه پزشکی به شدت احساس می شود. مراد از وصیتنامه پزشکی تنظیم احوال مربوط به احتضار و شرایط پایان حیات در دوران هوشیاری است. حتی نکات ریزی همچون عدم اجازه ملاقات به اطرافیان در زمان کما یا اختلال هوشیاری، می تواند در این وصیتنامه قید شود. حواسمان باشد که لحاظ کرامت انسانی، دوران پایان حیات و پس از آن را نیز در بر می گیرد.
٢٩- سرطان را نتیجه گناه یا کفاره گناهان فرد مبتلا ندانیم. عقل این جهانی از درک نسبت بیماری و گناه قاصر است. آمده است که از ایوب پیامبر پرسیدند در این هفت سال بیماری، دشوارترین چیز برای تو چه بود؟ او پاسخ داد حرف کسانی که مرا شماتت می ک‌ردند. درنگ کنیم، ما حسابدار حساب و کتاب این عالم نیستیم. سرطان را با این حرفها سنگین تر نکنیم.
٣٠- فرق است میان آن که سرطان بر او چیره می شود و با سرطان یکی می شود، با آن که از منظر فکری و ذهنی بر سرطان غلبه می ک‌ند، هرچند مجال زیادی برای زندگی نداشته باشد. سرطان می تواند عشق ورزیدن را اصیلتر و حساسیت اخلاقی را افزونتر کند. بسیاری از مبتلایان به سرطان از کبر و نخوت و حرص برَی می شوند.
اگر سرطان نداریم قدر سلامتیمان را بدانیم، اگر هم مبتلا شده ایم، قدر سرطانمان را!