پزشکان تصور دارند فراتر از بیماران فکر کنند و به افراد سالم یا ظاهرا سالم بنگرند و افرادی را که در معرض خطر ابتلا هستند را شناسایی و با اقدامات غربالگری به سمت پیشگیری و تشخیص زودرس حرکت نمایند.
نکته مهم آموزش و افزایش آگاهی بیماران است تا با اهمیتی که به سلامت خودشان میدهند تا با اهمیتی که به خودشان میدهند از روشهای پیشگیرانه جهت جلوگیری از بروز سرطان استفاده نمایند.
دکتر محمدرضا زالی
استاد دانشگاه علوم پزشکی شهید بهشتی
سرطان کولون و رکتوم یکی ار مهمترین سرطانهایی است که جامعه بشری را مبتلا میسازد و طبق آمار دومین عامل مرگ و میر ناشی از سرطان در جوامع غربی است. پزشکان همواره در حال شناسایی, تشخیص و درمـان مبتلایان به این عارضه هستند, ولی از مدتها پیش به این فکر افتادند که چگونه میتوان از این بیماری پیشگیری نمودیا حداقل نسبت به تشخیص زودرس آن اقدام کرد تا بتوان جان انسانها را نجات داد. یعنی پزشــــــکان میخواهند فراتر از بیمار فکرکنند و به افراد سالم و یا ظاهرا سالم بنگرند و افرادی را که در معرض خــطر ابتلا هستند را شناسایی و با اقدامات غربالگری به سمت پیشگیری و تشخیص زودرس حرکت نمایند.
غربالگری در افرادی که دچار سرطان کولون هستند انجام نمیشود بلکه درواقع جستجوی سرطاندر افراد سالـم است. پزشکان با استفاده از تلاشها و فعالیتهای غربالگری توانسته اند میزان شیوع بیماری را در کشورهای غربی کاهش دهند و امید میرود با استفاده از استراتژی پیشگیری که به طور جدی تدوین شده است در آینــده ناظر کاهش شیــوع این بیماری باشیم. با پیـشرفت علم و دانش و تکنـولوژی, ژن هایی که در ایجاد بیماری دخیـل هستنـــد شناسایی نماییم و آزمونـهای نوین نیز در اختیار پزشکان قرار خواهد گرفت تا با اطمیــنان و اعتماد بیشتری افراد را در پرتو اقدامات پیشگیری قرار دهند.
در تدوین استراتژی پیشگیری در افراد فامیل و بستگان درجه اول به شرایط ذیل باید توجه نمود:
– افراد مسن تر از 50 سال لازم است تحت اقدام غربالگری قرار گیرند.
– سرطان در افراد جوان خانواده بروز نماید.
– دو یا چند نوع سرطان در یک فرد خانواده ظاهر شود.
– سابقه فامیلی سرطان, به خصوص در بستگان درجه اول داشته باشد.
– یک نوع سرطان در افراد فامیل بروز نماید.
– سرطان به صورت ارثی در فامیل شیوع داشته باشد.
در این رابطه به چند نوع بیماری ارثی که زمینه ساز سرطان کولون هستند, اشاره میشود:
– بیمار ارثی پولیپوز فامیلیال(FAP)
– بیماری ارثی سرطان کولون بدون پولیپ(HNPCC)
– پولیسوز جوانان به صورت فامیلیال و یا به صورت بیماری معروف پوتز جگر(Peutz-Jegher)
– بیماری التهابی روده
– داشتن پولیپ در بستگان درجه اول
با این اطلاعات ضرورت انجام اقدامات غربالگری بیشتر محسوس میشود. نکته مهم آموزش و افزایش آگاهی مردم است تا با اهمیتی که به سلامت خودشان میدهند از روشهای پیشگیرانه جهت جلوگیری از بروز سرطان استفاده نمایند.
اصول مهم در اقدامات غربالگری این است که بدون عارضه باشند, موثر و قابل تشخیص باشند, بتوان به راجتی در افراد سالم به کار گرفت، میزان نتایج منفی و مثبت کاذب در حداقل باشد, از نظر هزینه های اقتصادی و اجتماعی قابل قبول باشد و بالاتر از همه مورد قبول افرادی باشد که تجت غربالگری قرار میگیرند.
فراهم آوردن چنین شرایطی در زمینه بیماریهای پیچیده ای چون سرطان کار ساده ای نیست, ولی آنجخ کخ بر اساس تجربه و دانش حاصل شده و در شرایط فعلی قابل قبول است, وجود همین روشها و متدها است که جان بسیاری از افراد را نجات داده و از ابتلای آنها به سرطان جلوگیری کند.
چرا آزمونهای غربالگری موثر است؟
اکثر سرطانهای کولون و رکتوم به طور تدریجی و در مدت چند سال شکل میگیرند. در ابتدا به صورت پولیپ کوچک و خوشخیم هستند. به تدریج این پولیپها رشد کرده و دچار تحولات بدخیمی و در نتیجه تبدیل به سرطان میشوند. گاهی اوقات از شروع تا تشکیل کامل ممکن است ده سال به طول انجامد. اقدانات غربالگری شامل تلاشهایی است که سرطان در مرحله اول که به صورت پولیپ است و کاملا قابل برداشت و علاج پذیر است, شناسایی شود. اقدامات منظم غربالگری منجر به شناسایی پولیپ و برداشتن آن و کاهش خطر ابتلابه سرطان است. علاوه بر آن اگر ضایعات سرطانی در مرحله ابتدایی تشخیص داده شوند در بیش از 90 درصد از موارد افراد عمر طبیعی خواهند داشت.
جدا از آزمونهای غربالگری انجام غربالگری ژنتیکی هم گام دیگری در جهت شناسایی افراد در معرض خطر ابتلا به سرطان کولون از نوع ارثی کیباشد.
از علل مهم عدم موفقیت آزمونهای غربالگری, عدم توجه بیمار و پزشکان به خونریزی از مقعد است و از سوی دیگر علاقه افراد به اقدامات غربالگری است که در نتایج غربالگری تاثیر گذار است.
آزمونهای غربالگری
در حال حاضر اقدامات غربالگری شامل انجام آزمون خون مخفی در مدفوع, مشاهده قسمت چپ کولون با سیگموئیدوسکوپی, عکس برداری از کولون یا باریم انما و کولونوسگوپ به طور سالیانه است.
آزمونهای جدیدی هم در حال آزمایش و بررسی است که مختصرا به آنها اشاره خواهیم کرد.
1- بررسی وجود خون مخفی در مدفوع
اغلب سرطانهای کولون و رکتوم دچار زخم میشوند و خونریزی دارند, ولی اکثر اوقات خون به طور واضح مشاهده نمیشود که شخص بدان توجه کند, بلکه به صورت مخفی است و توسط آزمایش میتوان به وجود آن پی برد. اگر آزمایش مدفوع یک فرد در مطالعه سالیانه مثبت بود, لازم است پیگیریهای بعدی تا حصول تشخیص ادامه یابد. این روش بسیار ساده و بدون خطر است و دو تا سه روز طول میکشد و بر اساس آزمونی که انجام میشود لازم است از مصرف گوشت قرمز , ویتامین سی و داروهایی که سیستم گوارشی را تحریک میکند, جلوگیری شود. در مقابل سبزیجات و میوه های بیشتری استفاده شود. این اقدام ساده در بعضی از موارد تا 30 درصد توانسته به دلیل تشخیص زودرس در افزایش عمر مبتلایان کمک کند. ولی باید دانست که اغلب پولیپ ها خونریزی نمیدهند و گاهی اوقات هم پاسخ مثبت آن به صورت کاذب است که منجر به احساس نگرانی در فرد میشود. این آزمون سالی یکبار انجام شود.
2- سیگموئیدوسکوپی
از آنجا که حدود 50 تا 60 درصد از سرطانهای کولون و رکتوم در قسمت چپ قرار دارد, انجام این آزمون که خطر و درد چندانی هم ندارد, میتواند مفید باشد. لازم است بیماران از آمادگی کامل یعنی تمیز بودن روده برخوردار باشند.
این آزمون ممکن است هر 5 تا 10 سال یکبار انجام شود.
3- کولونوسکوپی
کولونوسکوپیک وسیله اندازه گیری است که به پزشک قدرت میدهد تمام روده بزرگ را رویت کند. در حال حاضر بهترین و موثرترین روش غربالگری است که علاوه بر تشخیص دقیق آن, امکان برداشتن نمونه و ضایعات پولیپ هم وجود دارد.
این روش گاهی سخت, دردناک و به ندرت هم ممکن است روده رویت نشود. اخیرا با روشهای دارویی باعث راحتی کولونوسکوپی و عدم احساس درد از سوی بیمار میشود. این روش نیاز به متخصص و پزشک ماهر دارد.
آمادگی لازم یعنی تمیز کردن کامل روده. علیرغم مزایایی که ذکر شد, این روش گاهی خطراتی نیز دارد. به ندرت ممکن است ضایعات بسیارکوچکی که با بافت طبیعی تفاوت چندانی ندارد از طریق این روش قابل تشخیص باشند, لذا صددرصد دقیق نیست ولی فعلا بهترین روش است. این روش هر 5 تا 10 سال بر اساس وضعیت فرد توصیه میشود.
4- عکسبرداری از روده بزرگ
انجام باریم انما در شرایطی که بیمار قادر به انجام کولونوسکوپی نباشد, توصیه میشود دقت آن از سیگموئیدوسکوپی و کولونوسکوپی کمتر است, گرچه ممکن است عوارضی به دنبال داشته باشد ولی در صد خطر آن از کولونوسکوپی کمتر است. به همین میزان دقت تشخیص کمتری نیز دارد. در ضمن اگر ضایعه ای در این مطالعه مشاهده شد لازم است توسط کولونوسکوپی پیگیری شود.
5- عکسبرداری با سی تی اسکن
این روش اخیرا مورد توجه قرار گرفته است. این روش دقیقتر از باریم انما است ولی قدرت برداشتن نمونه و پولیپ را ندارد, هزینه سنگینی هم دارد. برای تشخیص روش خوبی است.
6- آزمون دی ان ای در مدفوع
تومورهای سرطانی به ترشح سلولهای بدخیم میپردازد لذا آنالیز دی ان ای سلولها روش بی خطر و خوبی برای تشخیص است. اسن روش نیازمند آزمایشگاه و تجهیزات بیشتر و افراد کارآمد دارد.
آزمونهای ژنتیک سرطان کولون
همانطور که پیش اشاره شده دو عامل مهم محیطی و ارث در بروز سرطان کولون و رکتوم نقش دارند. آگاهی و دانش ما در مورد عوامل محیطی و نقش آن چندان روشن نیستتا بر اساس آن اقدامات پیشگیری را ترسیم نماییم. ولی خوشبختانه نقش ژن و تحولات آن در برخی از سرطانهای کولون و رکتوم مشخص شده است و بر اساس گسترش دانش و تکنولوژی روز به روز بر تعداد ژن های شناسایی شده دخیل در بیماری افزوده میشود و بدین ترتیب انجام آزمونهای ژنتیک در کنار سایر اقدامات غربالگری منافع ذیل را برای بیماران, افراد فامیل و جامعه به همراه خواهد داشت.
– آزمونهای ژنتیک میتوانند بیماری را در مراحل اولیه مشخص نمایند و لذا انجام اقدام پیشگیری را به همراه خواهند داشت.
– بیماران را از شرایط نامطمئن دور میسازد.
– از اقدامات غربالگری غیرضروری جلوگیری مینماید.